چگونه انسان می تواند در نماز حضور قلب داشته باشد؟

 حضور قلب مراتبی دارد:

1- شخص نمازگزار اجمالاً بداند که با خداوند سخن می گوید و حمد و ثنای او می کند، اگر چه به معنای الفاظ توجه نمی کند.

2- علاوه بر مرحلة قلبی، به معانی کلمات و اذکار نیز توجه داشته باشد و بداند که چه می گوید. به این مرتبه روایتی از امام صادق(ع) اشاره دارد: «هر کس دو رکعت نماز بخواند، در صورتی که بداند چه می گوید، از نماز فارغ می شود در حالی که بین او و خداوند گناهی نیست، مگر این که خداوند آن ها را می بخشد».[۱]

3- مرتبة سوم آن است که اسرار عبادت و حقیقت اذکار و تسبیح و تحمید را بفهمد.

4- اسرار و حقایق به باطن نفوذ کرده است.

5- در این مرتبه نمازگزار به مرتبة کشف و شهود و حضور کامل می رسد، که به این مرحله حضور قلب در معبود می گویند. در این مرحله نمازگزار حتی به خود وافعال و حرکاتش نیز توجه نداشته، از سخنگو و سخن نیز غافل است.[۲] بدیهی است که بعضی از این مراتب اختصاص به اولیای حق دارد، ولی تحصیل بعض مراتب دیگر برای دیگران نیز ممکن است. بزرگان برای تحصیل حضور قلب در نماز عواملی را ذکر کرده اند که مهم ترین آن ها عبارتند از:

1- اهمیت دادن به نماز: عارف بزرگ میرزا جواد آقا ملکی تبریزی می گوید: حضور قلب سببش همت آدمی است، زیرا قلب تابع همت بوده و اگر همت نماز باشد، قلبت هم نزد نماز حاضر خواهد بود. هر اندازه که همت انسان بیش تر باشد، قلبش هم بیش تر نزد نماز خواهد بود و هر اندازه که همت انسان بیش تر باشد، غفلتش از غیر نماز بیش تر خواهد بود.[۳]

2- شناخت و آگاهی: هر مقدار معرفت انسان به حق تعالی بیشتر باشد، احساس او نیز بیش تر خواهد بود و در برابر پروردگار خاضع و خاشع خواهد بود و خداوند را ناظر و حاضر خواهد دید.

3- فهم معانی نماز: در ابتدا در یک نماز باید مراقب چند کلمه بود و با تمرین بیش تر، کلمات بیشتری را با معانی آن ادا نمایید.

4- آمادگی قبل از نماز: کسی که می خواهد در نماز حضور قلب داشته باشد، لازم است به مقدّمات نماز توجه داشته باشد و وضو را به صورت کامل انجام دهد و قبل از نماز لحظاتی را با خدا خلوت کند. امام صادق(ع) می فرماید: «هنگامی که به قصد نماز به جانب قبله ایستادی، دنیا و آن چه در آن است و مردم و احوال آن ها را فراموش کن. قلبت را از هر شاغلی که تو را از یاد خدا باز می دارد، فارغ ساز و با چشم باطن، عظمت و جلال خدا را مشاهده کن. به یاد آور توقف خودت را در برابر خدا، در روزی که هر انسانی اعمالی پیش فرستاده اش را آشکار می سازد».[۴]

5- رعایت مستحبات نماز: از اسباب حضور قلب، رعایت احکام و آداب نماز است، مانند نگاه کردن به محل سجده در حال قیام، نگاه کردن بین دو پا درحال رکوع، نگاه کردن به دامن درحال تشهد و سلام و جسباندن دست ها به بدن در حال قیام و غیره.

6- انتخاب مکان مخصوص و اختصاص وقت مناسب برای نماز.

7- فراغت قلب: یکی از مهم ترین اسباب حضور قلب، فراغت قلب است و آن چنان است که «انسان در وقت اشتغال به عبادت، خود را از اشتغالات و هموم دنیایی فارغ کند و توجه قلب را از امور متفرقه و خواطر متشتّته منصرف نماید و دل را یکسره خالی و خالص برای توجه به عبادت و مناجات با حق تعالی نماید».[۵]
 تا بر نخیزی از   سر دنیا و هر چه هست   
                                                                     با یار خویشتن نتوانی دمی نشست

8- رفع موانع: پرخوری، جلوگیری از بول، کسالت و خستگی، سر و صدا و نگاه به اصراف، مانع حضور قلب در نماز می شود. رفع این موانع در حضور قلب مؤثر است.

 پی نو شت ها:

۱)وسایل  الشیعه ج 4، ص 686.

[۲] ر.ک: امام خمینی، چهل حدیث، ص 434.

[۳] ملکی تبریزی، اسرار الصلاه، ترجمه رجب زاده، ص 301.

[۴] بحارالانوار، ج 84، ص 230.

[۵] امام خمینی، چهل حدیث، ص 428